Constitutionele toetsing
Geplaatst op: december 9, 2022
Bijna dertig jaar geleden studeerde ik aan de RUG af nadat mijn scriptie was goedgekeurd. Die scriptie ging over artikel 120 van de Grondwet, de voors en tegens van het verbod op constitutionele toetsing. Wat de inhoud van en/of de conclusie uit mijn scriptie was weet ik eerlijk gezegd niet meer. Ik kan me nog wel mijn Buluitreiking herinneren. Die vond plaats in het academiegebouw, in de prachtige Senaatszaal. Afstuderen deed je (toen) in groepjes van ongeveer 10 medestudenten. Mijn opa’s en oma’s, ouders, schoonouders, zus, vriendin en vrienden waren allemaal aanwezig. Voor in de zaal zaten de scriptiebegeleiders. Ze waren er allemaal, behalve die van mij. “Die komt vast nog wel”, dacht ik.
Iedereen kreeg van zijn scriptiebegeleider een leuk praatje. Iedereen, behalve ik. Toen de voorzitter van de uitreikingscommissie mijn naam zag kleurde hij en mompelde dat de scriptiebegeleider van J.A. Venema (“Dat bent u?”) helaas niet was komen opdagen. Waarover mijn scriptie eigenlijk ging, vroeg hij zich hardop af om vervolgens de zaal te trakteren op een mini college over artikel 120 van de Grondwet. Gelukkig kon deze mij onbekende voorzitter niets vervelends zeggen over de kwaliteit van mijn scriptie, mijn cijferlijst, het feit dat ik er zeven jaar over had gedaan en lag er wel een bul voor me klaar.
Binnen de juristerij is de term ‘constitutionele toetsing’ nu ineens weer trending. “Waarom?”, vraagt u zich af, nadat u waarschijnlijk eerder dacht: “Wat is dat eigenlijk, constitutionele toetsing?”. Goede vragen. Bij constitutionele toetsing toetst een rechter de formele wet aan de Grondwet. Oké, wat het betekent weet u nu, maar waarom is het trending? Dat komt omdat in Nederland de rechter de wet niet mag toetsen aan de grondwet maar dat gaat hoogstwaarschijnlijk veranderen.
In een kamerbrief hebben de minister van Binnenlandse zaken en de minister van Rechtsbescherming (Hanke Bruins Slot en Franc Weerwind) uiteengezet waarom zij menen dat het verbod om de wet te toetsen aan de grondwet opgeheven zou moeten worden. Zij stellen voor dat het rechters wordt toegestaan in aan hun voorgelegde zaken te toetsen of een wet/wetsbepaling in strijd is met de klassieke grondrechten, waaronder vooral de vrijheidsrechten. Zij kiezen niet voor een constitutioneel hof, zoals bijvoorbeeld in Duitsland en Amerika, maar voor de mogelijkheid om toetsing van een wet aan de grondwet bij alle rechters aan te kaarten. Uit de brief blijkt de uiteindelijke bedoeling:“Bij onverenigbaarheid van de wet(sbepaling) met de Grondwet zou de rechter, naar het oordeel van het kabinet, moeten kunnen besluiten om de wet(sbepaling) buiten toepassing te laten.”
Waarom bestaat artikel 120 van de Grondwet eigenlijk? Het idee achter het verbod om wetten te toetsen aan de grondwet komt voort uit de idee dat wetten worden gemaakt door het volk (regering en parlement) en worden getoetst op voorhand door de Raad van State. Wetten komen democratisch tot stand. Voorstanders van artikel 120 van de Grondwet menen dat deze democratisch tot stand gekomen wetten niet terzijde geschoven zouden moeten kunnen worden door ondemocratische (immers niet gekozen) rechters. Ook zou het de rechtszekerheid aantasten. Door het verbod de formele wet te toetsen aan de grondwet weet iedereen waar die aan toe is en kan een wet niet ineens door de rechter buiten werking gesteld worden. De rechter -aldus de voorstanders van het verbod op toetsing- moet niet op de stoel van de wetgever gaan zitten. De tegenstanders van het verbod grijpen met name de recente kindertoeslagaffaire en de coronamaatregelen aan om te stellen dat veel ellende had kunnen worden voorkomen als de rechter wetten had kunnen toetsen aan de klassieke grondrechten. Of artikel 120 Grondwet nu wel of niet wordt afgeschaft, bij het horen van artikel 120 denk ik altijd weer (met gemengde gevoelens) terug aan die middag in de Senaatskamer bijna 30 jaar geleden.